Przyrząd astronomiczny - model sfery niebieskiej.
Jest to miniaturowa reprezentacja ciał niebieskich na niebie, przedstawiona jako seria pierścieni pośrodku globu - nazwa armilaria pochodzi od łacińskiego słowa armilla, co oznacza koło lub bransoletkę.
Znana jest również jako sferyczne astrolabium.
Przyrząd był używany od starożytności do XVI wieku, m.in. przez Mikołaja Kopernika i służył do wyznaczania współrzędnych równikowych i ekliptycznych (rektascensji i deklinacji).
Sfera armilarna wywodzi się od tarczy armilarnej, czyli pierwotnej wersji astrolabium używanego już w starożytności.
Została wynaleziona oddzielnie: najpierw w IV wieku p.n.e. w starożytnych Chinach (za panowania dynastii Han), a dwa wieki później w starożytnej Grecji - jej wynalezienie przypisywano greckiemu astronomowi Hipparchosowi.
Przesuwając pierścienie armilarne, można było teoretycznie zademonstrować, jak gwiazdy i inne obiekty niebieskie poruszają się po niebie.
Wczesne sfery przedstawiały Ziemię jako centrum wszechświata z zazębiającymi się pierścieniami ilustrującymi okręgi Słońca, Księżyca, znanych planet i ważnych gwiazd (a także znaki zodiaku) - był to tzw. model ptolemejski.
Wraz ze wzrostem wpływu modelu kopernikańskiego, jako środek Układu Słonecznego sfera zaczęła prezentować Słońce.
W Europie sfery armilarne były powszechne w późnym średniowieczu i we wczesnej epoce nowożytnej.
Niektóre z zachowanych do dzisiaj sfer, zostały wykonane przez niemieckiego twórcę map Martina Behaima z Norymbergi w 1492 roku.
Wiele zachowanych sfer armilarnych z XVI i XVII wieku wykonywano z metali szlachetnych - z przeznaczeniem dla kolekcjonerów.
W XVIII wieku wykonywano także kule armilarne - były one robione z drewna i tektury. Używano ich przez cały XIX wiek, głównie jako narzędzia edukacyjne do nauczania różnicy między ptolemejskim a kopernikańskim modelem wszechświata.
Ciekawostka:
Od 1813 roku (do 1911 roku) herb Portugalii umieszczano na wizerunku sfery armilarnej, nawiązując do czasów wielkich podróży morskich Portugalczyków.
